ΚΟΣΜΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Τα περισσότερα κτίσματα της κοσμικής αρχιτεκτονικής της Κυθρέας χρονολογούνται από την ύστερη εποχή της Τουρκοκρατίας και την περίοδο της Αγγλοκρατίας, ενώ υπάρχει και η σύγχρονη αρχιτεκτονική της μεσοπολεμικής περιόδου και της αρχής του Μοντερνισμού, η οποία διακόπηκε βίαια με την τουρκική εισβολή.
Τα αρχαιότερα σπίτια ειδικά στα βορειότερα σύνορα του οικισμού στις ενορίες Συρκανιά και Χαρδακιώτισσα είναι τυπικά της ορεινής και ημιορεινής αγροτικής αρχιτεκτονικής του νησιού, ενώ όσο ο οικισμός εδομείτο σε χαμηλότερα υψόμετρα προς τα νότια, όπως στις ενορίες Αγίας Μαρίνας και Χρυσίδας, τα σπίτια αρχίζουν να διαμορφώνουν στοιχεία της πεδινής αρχιτεκτονικής με τοξοστοιχίες, ηλιακούς, δίχωρα κ.ά. Η ευμάρεια που ανέπτυξε η Κυθρέα τον 19ο-20ο αιώνα επιτάχυνε την αντικατάσταση των παλαιότερου τύπου οικοδομημάτων με νεώτερα κτίσματα συνεχούς και ελεύθερης δόμησης, με πρότυπα εισηγμένα από την αστική αρχιτεκτονική.
Με την εισαγωγή του Νεοκλασσικισμού στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα και αρχές 20ου και την επίδραση αρχιτεκτόνων οι οποίοι σπούδασαν στην Ελλάδα, οι βεράντες απέκτησαν καμπύλες μορφές και υιοθέτησαν κλασσικά στοιχεία όπως κίονες και παραστάδες με ιωνικά κιονόκρανα, περίτεχνα λίθινα λαξευτά κιγκλιδώματα κ.ά. Παράλληλα δημιουργήθηκαν επιβλητικές νεοκλασσικές προσόψεις με προστώα, λίθινα γείσα και αετώματα με ακροκέραμα, τα οποία στηρίζονταν σε ιωνικού ρυθμού κίονες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το σχολείο του Αγίου Ανδρονίκου που χτίστηκε το 1926 και η οικία του Χαράλαμπου Χατζηδά. Τη δεκαετία του 1950-60 εισάγεται η πρώτη μοντερνιστική αρχιτεκτονική, με επίπεδες στέγες και καμπύλες, αλλά και με την υιοθέτηση στοιχείων από τον κυπριακό χώρο, όπως τη χρήση του πωρόλιθου ή βοτσάλων από τη θάλασσα. Οικίες με κυκλικές προεξοχές και βεράντες από οπλισμένο σκυρόδεμα απαντούσανσυχνότερα στις ενορίες της κωμόπολης.
Δυστυχώς, η κατάληψη της Κυθρέας έχει επιφέρει καταστροφή μεγάλου τμήματος των παραδοσιακών της πυρήνων. Οικίες έχουν κατεδαφιστεί, νέοι δρόμοι έχουν χαραχθεί και τα νεραύλακα και οι μύλοι είναι άδεια και μισογκρεμισμένα.
Πηγή: δρ Νάσω Χρυσοχού, “Κοσμική Αρχιτεκτονική της Κυθρέας” στο Χοτζάκογλου Χ. & Ηλιάδης Ι. (επιμ.), Κατάλογος Έκθεσης “Κυθρέα, η γη των Χύτρων. Αρχαιότητες, κειμήλια και θησαυροί”, Λευκωσία: Δήμος Κυθρέας και Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, 2016, 66-71.