ΚΕΦΑΛΟΒΡΥΣΟΣ

Το δειν της μαυρομάτας μου
τζει πον να το δικλήσει
νάσιει νερόν τρεχάμενον
σαν της Τζυρκάς δυνάμενον
εν να το σταματήσει

Η χιλιοτραγουδημένη αυτή έμμετρη αναφορά στο νερό της Κυθρέας δείχνει ότι ο Κεφαλόβρυσος εθεωρείτο η μεγαλύτερη πηγή τρεχούμενου νερού στην Κύπρο. Γι’ αυτό και μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1920 η Κυθρέα με τα περίχωρα ήταν μια από τις πλέον παραγωγικές περιοχές της Κύπρου.

Η πηγή βρίσκεται στο ψηλότερο μέρος της κατοικημένης περιοχής σε υψόμετρο 264 μέτρα. Η απόδοση της πηγής, πριν τις επεμβάσεις για ύδρευση και τη λειτουργία γεωτρήσεων που την επηρέαζαν, λέγεται ότι έφθανε τα 23000 κυβικά μέτρα το 24ωρο. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, η απόδοση μετά τις επεμβάσεις ήταν 15000 κυβικά μέτρα. Είναι φυσικό η απόδοση της πηγής να επηρεαζόταν από τη βροχόπτωση στην περιοχή, αλλά η ροή του νερού ήταν αρκετά σταθερή και κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Σχετική αύξηση παρατηρείτο από τα τέλη Απριλίου – αρχές Μαΐου και σχετική πτώση από τον Αύγουστο.

Η πηγή καλύπτεται από μια θολωτή κατασκευή, τη βότα όπως λέγεται, η οποία είναι ευρύχωρη και επιτρέπει την άνετη κυκλοφορία. Από το 1932, μετά την πρώτη διασωλήνωση πόσιμου νερού για την Κυθρέα και τα περίχωρα, κατασκευάστηκε το μικρό φράγμα αμέσως μετά την πηγή, ειδικά για τη μέτρηση του νερού. Υπάλληλος του Δήμου Κυθρέας έκανε τακτικά τις μετρήσεις και περνούσε τις λεπτομέρειες σε βιβλίο. Δυστυχώς τα στοιχεία αυτά χάθηκαν το 1974.

Η παράδοση ήθελε τον Κεφαλόβρυσο να πηγάζει από τα βουνά της Μικράς Ασίας. Σύμφωνα με τον μύθο, τρεχάτο νερό κάπου στην Καραμανιά παρέσυρε άππο με ελιές που άνηκε σε ζητιάνο. Μερικές εβδομάδες αργότερα ο ζητιάνος ήρθε στην Κύπρο. Καθ’ οδό προς τη Λευκωσία σταμάτησε στον Κεφαλόβρυσο. Προς μεγάλη του έκπληξη, κοιτάζοντας προς τη βότα, είδε το νερό να φέρνει «άππο» που τον αναγνώρισε σαν το δικό του.

Στις 29 Ιουνίου, εορτή των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, γιορταζόταν το Πάσχα της Βρύσης. Εθεωρείτο σαν τοπική γιορτή και γίνονταν διασκεδάσεις στον Κεφαλόβρυσο.

Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα δεν υπήρχε καφενείο στον Κεφαλόβρυσο. Υπήρχε μόνο η πλατεία, όπως διαμορφώθηκε με την ανέγερση τοίχου αντιστήριξης το 1917 με έξοδα του Αρχιεπισκόπου Κυρίλλου Β΄ (Κυριλλάτσου) και του Μιχαήλ Ατταλίδη. Για να αξιοποιηθεί η περιοχή και να εξυπηρετηθούν οι επισκέπτες έπρεπε να χτιστεί καφεστιατόριο. Υπήρχε όμως το σοβαρό πρόβλημα του χώρου. Εκτός της πλατείας, που ήταν εγγεγραμμένη στο όνομα των κατοίκων Κυθρέας, οι γύρω χώροι ανήκαν στην Αρμενική εκκλησία της οποίας η Επιτροπή ήταν απρόθυμη να παραχωρήσει τα λίγα τετραγωνικά μέτρα που χρειάζονταν γι’ αυτό το σκοπό. Οι εκκλησιαστικές επιτροπές Συρκανιάς και Χαρδακιώτισσας που ανέλαβαν την πρωτοβουλία, αποφάσισαν να χτίσουν το καφενείο πάνω στη βότα της πηγής που εθεωρείτο περιουσία της κοινότητας. Οι εργαζόμενοι ωστόσο δίσταζαν να συνεχίσουν από φόβο ότι οι Αρμένιοι θα έπαιρναν δικαστικά μέτρα εναντίον τους και θα ζητούσαν από την Αστυνομία να επέμβει. Ο Μιχαήλ Ατταλίδης, που ήταν πρόεδρος της εκκλησιαστικής επιτροπής της Χαρδακιώτισσας και σημαίνων τοπικός παράγοντας, υποσχέθηκε να βρίσκεται καθημερινά επί τόπου και να επιβλέπει την πρόοδο της εργασίας. Η εργασία προχώρησε απρόσκοπτα, επέμβαση σε ξένη περιουσία δεν έγινε, το καφενείο χτίστηκε και διατηρείτο μέχρι το 1974. Πρώτοι ενοικιαστές ήταν ο Χριστάγγελος και ο Μουσουλιώτης, συνιδιοκτήτες τότε στον παρακείμενο νερόμυλο του Κεφαλόβρυσου.

Πηγή:

Σάββας Χριστίδης, Κυθραία. Η πράσινή μας κοιλάδα, Λευκωσία 2003.

Ο Κεφαλόβρυσος της Κυθρέας

Από ένα σπήλαιο, κάτω από τις υπώρειες του Πενταδάκτυλου, αναβλύζει τα γάργαρα και κρυστάλλινα νερά του, ο Κεφαλόβρυσος Κυθρέας. Ο κεντρικές κορμός της πηγής περιλαμβάνει τρεις βρύσες, που χύνουν με ορμή τα νερά τους, μια από τη δεξιά του πλευρά, μια από την αριστερή και μια στο μέσο.

Το μεγάλο δώρο του Υψίστου, τον ευλογημένο Κεφαλόβρυσο, οι κάτοικοι της Κυθρέας ονομάζουν «χαμοθεό» (Θεό χάμω στη γη). Πολλές είναι οι παραδόσεις για τον Κεφαλόβρυσο. Διηγούνται, πως στα πολύ παλιά χρόνια, το ρέμα βρέθηκε στο σημερινό Παλαίκυθρο και πως οι κάτοικοι τότε, άρχισαν να το σκάβουν και προχώρησαν όλο προς το βορρά, όποτε πέρασαν την πεδιάδα και τη στενόμακρη κοιλάδα και κατέληξαν ακριβώς εκεί, όπου σήμερα είναι το στόμιο της πηγής.

Για την προέλευση του νερού του Κεφαλόβρυσου, το πιο βέβαιο είναι ότι η αστείρευτη πηγή, οφείλεται στα ασβεστολιθικά πετρώματα, που η επιστήμη τα αποκαλεί Κυθρεϊκά, γιατί αφθονούν περισσότερο στην κορυφή του Πενταδάκτυλου και πιο πάνω από την Κυθρέα. Τα ασβεστολιθικά αυτά πετρώματα, έχουν την ιδιότητα να απορροφούν αχόρταγα σαν σφουγγάρι, όχι μόνον την πλούσια βροχόπτωση, αλλά και την πολύ ψιλή βροχή και να την παρασύρουν στο εσωτερικό της γης, δια μέσου του πορώδους στρώματος τους. Εκεί συναντούν το αργιλώδες στρώμα, που είναι αδιαπέραστο από το νερό, όποτε σχηματίζουν υπόγεια δεξαμενή, που ζητά διέξοδο και σχηματίζει στόμιο με τις από διάφορες διευθύνσεις βρύσες της (Κεφαλόβρυσο = κεφαλή βρυσών).

Κατά το έτος 1909, ο τότε διάσημος Βρετανός γεωλόγος Ρηδ, αφού επισκέφθηκε την Κύπρο, διαβεβαίωσε ότι το νερό του Κεφαλόβρυσου, πηγάζει μεταξύ τoυ Πενταδακτύλου και των βουνών της Καρπασίας. Εξ άλλου, το έτος 1926, ο Άγγλος ειδικός μηχανικός Humphreys, που μετακλήθηκε από την Αγγλική αποικιακή διοίκηση της Κύπρου, αποφάνθηκε ότι το νερό του Κεφαλόβρυσου Κυθρέας, δεν προέρχεται εξ Ανατολής -όπως εσφαλμένα κάποιοι πιστεύουν- αλλά ούτε είναι αρτεσιανό, έχει δε κατά τη γνώμη του τις πηγές του από τα κυπριακά βουνά.
Από τον Κεφαλόβρυσο υδρεύονται οι κάτοικοι της Κυθρέας, των περιχώρων και δεκατρία ακόμη χωριά της Ανατολικής Μεσαορίας. Το υπόλοιπο νερό της πηγής, χρησιμοποιείται για αρδευτικούς σκοπούς, στην περιοχή Κυθρέας και περιχώρων, και στη λειτουργία των τριανταδύο νερόμυλων.

Πηγή:
Κώστας Γιαννός, Το Αρδευτικό σύστημα και οι τριανταδύο νερόμυλοι της κωμόπολης Κυθραίας, Αθήναι 1997.