ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ

Εκκλησία της Αγίας Άννας

Η παλαιά εκκλησία της Αγίας Άννας ήταν χτισμένη σε λόφο, δεξιά του δρόμου προς τον Κεφαλόβρυσο, και χρονολογείτο μάλλον στις αρχές του 16ου αι. Εγκαταλείφθηκε λόγω κατολισθήσεων στη δεκαετία του 1890. Ο νέος ναός οικοδομήθηκε στα δυτικά του παλαιού στα μέσα του 19ου αιώνα, είναι μονόχωρος και στεγάζεται με πέντε σταυροθόλια που απολήγουν εξωτερικά σε ισοϋψή τριγωνικά αετώματα στη βόρεια και νότια όψη. Ο ναός διαμορφώνεται εξωτερικά με ευρείες αντηρίδες και αψιδώματα που δημιουργούν τυφλά τόξα.

Γύρω στο 1940 κτίστηκε στα δυτικά του ναού αίθουσα πάνω σε στοά στο ίδιο πλάτος, η οποία λειτουργούσε ως δημοτικό σχολείο όπου φοιτούσαν μαθητές των δύο πρώτων τάξεων.

Σήμερα ο ναός έχει μετατραπεί σε τζαμί και η νότια θύρα έχει τοιχιστεί. Το δημοτικό σχολείο έχει πρόσφατα κατεδαφιστεί. Το εικονοστάσιο, που προερχόταν από τον παλαιό ναό της Αγίας Άννας και χρονολογείτο μάλλον στον 17ο αιώνα, αφαιρέθηκε και στη θέση του τοποθετήθηκε ξύλινο διαχωριστικό. Τρεις από τις εικόνες της εκκλησίας βρέθηκαν στο Μόναχο της Γερμανίας το 1997 και επαναπατρίστηκαν με δικαστικούς αγώνες το 2013. Σήμερα εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο του Αρχ. Μακαρίου Γ΄.

Εκκλησία της Παναγίας Χαρδακιώτισσας

Ο παλαιός ναός της Παναγίας Χαρδακιώτισσας ήταν το σημαντικότερο μνημείο της Κυθρέας, ο οποίος θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 16ο αιώνα. Σύμφωνα με επιγραφή σε λίθινη πλάκα, ο ναός ανακαινίσθηκε το 1814. Στις αρχές του 20ού αιώνα, καταγραφές αναφέρουν ότι βρισκόταν σε κακή κατάσταση λόγω ρωγματώσεων στην οροφή, ενώ το εικονοστάσιο, οι εικόνες και τα ιερά σκεύη είχαν ήδη μεταφερθεί στον νέο ναό. Ο παλαιός ναός κατέρρευσε τελικά λίγο μετά το 1918.

Η νέα εκκλησία της Παναγίας Χαρδακιώτισσας κτίστηκε στα νοτιοανατολικά του παλαιού ναού και οι εργασίες οικοδόμησής της διήρκεσαν από το 1878 μέχρι το 1902 με την εθελοντική εργασία πολλών κατοίκων της ενορίας. Ο ναός είναι μονόχωρος, κτισμένος στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής και καλύπτεται με έξι διαδοχικά σταυροθόλια που εδράζονται σε οξυκόρυφες καμάρες. Φέρει τη χαρακτηριστική τρίπλευρη αψίδα στην ανατολική όψη, η οποία είναι ημικυκλική εσωτερικά. Εξωτερικά τα σταυροθόλια απολήγουν σε έξι ισοϋψή τριγωνικά αετώματα στη βόρεια και τη νότια πλευρά.

Το 1975 η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί. Αφαιρέθηκε το εικονοστάσιο μαζί με τον υπόλοιπο εκκλησιαστικό εξοπλισμό και στο εσωτερικό του ναού διαμορφώθηκε κόγχη προσευχής (μιχράμπ). Η θύρα της νότιας εισόδου έχει τοιχιστεί με ακαλαίσθητο τσιμεντένιο σοβά, δημιουργώντας αντίφαση με τους καλαίσθητους ραδινούς κιονίσκους εκατέρωθεν της θύρας που καταλήγουν σε τριγωνικό αέτωμα. Την παλιά αίγλη του ναού έμεινε να θυμίζει μόνο ο γυναικωνίτης.

Μεγάλης αξίας εικόνες του 17ου, 18ου και 19ου αιώνα κλάπηκαν μαζί με τα λειτουργικά βιβλία και δύο ευαγγέλια του 18ου αιώνα κατά την τουρκική εισβολή. Από την εκκλησία διασώθηκαν τα ιερά λείψανα του Αγίου Δημητριανού που φυλάσσονταν σε ασημένια λειψανοθήκη, μια μεταλλική αλυσίδα, η ζώνη της Παναγίας, και η εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας του 17ου αιώνα με το αργυρεπίχρυσο κάλυμμά της, χρονολογίας 1814.

Εκκλησία Αγίου Γεωργίου του Στρατηλάτη

Η μικρή αυτή εκκλησία που είναι αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο τον Στρατηλάτη, βρίσκεται χτισμένη στα δυτικά της ομώνυμης ενορίας και στις παρυφές των παρακείμενων βουνών, σε μικρή απόσταση από τον λεγόμενο ″Ποταμό του Κάττου″. Πρόκειται για οικοδόμημα του 20ου αιώνα και βρίσκεται από το 1974 σε στρατιωτική ζώνη. Η εκκλησία είναι μονόχωρη και φέρει εξωτερικά πέντε αντηρίδες στον βόρειο και νότιο τοίχο δημιουργώντας τέσσερα τυφλά αψιδώματα. Μερικά χρόνια πριν από την τουρκική εισβολή, το καμπαναριό της εκκλησίας καταστράφηκε από κεραυνό και ξαναχτίστηκε με την παλιά του μορφή. Τον ναό στεγάζει επικλινής στέγη με κεραμίδια.

Στο εσωτερικό του ναού οι τοίχοι ήταν βαμμένοι με τρόπο που να δίδουν εντύπωση φλεβώδους μαρμάρου και τα παράθυρα ήταν βαμμένα στα πιο λαμπερά ακατέργαστα χρώματα. Στα αριστερά της δυτικής εισόδου υπήρχε μεγάλη εικόνα εντοιχισμένη που παρίστανε τον Άγιο Γεώργιο καβαλλάρη πάνω στο άλογό του να σκοτώνει τον δράκοντα. Το εικονοστάσιο του ναού ήταν έργο των Αγαθοκλή Χατζησάββα και Γεωργίου Κυριακού από τη Χρυσίδα.

Στα δυτικά της εκκλησίας βρίσκεται το βασικό κοιμητήριο της Κυθρέας, το οποίο οι Τούρκοι, μετά την εισβολή, σύλησαν ρίχνοντας τους σταυρούς και ανασκάβοντας τους τάφους. Σήμερα ο Άγιος Γεώργιος είναι περιφραγμένος και απροσπέλαστος και χρησιμοποιείται ως αποθήκη πυρομαχικών και υλικών των τουρκικών δυνάμεων κατοχής.

Εκκλησία Αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίας

Ο ναός του Αγίου Ανδρονίκου βρίσκεται στην ομώνυμη ενορία, στο ύψωμα έναντι της Αγίας Μαρίνας. Στην αρχική του μορφή ήταν μονόκλιτος και καμαροσκεπής, ενώ κατά την ανακαίνιση του ναού τον 19ο αι. αφαιρέθηκε ο βόρειος τοίχος για να αντικατασταθεί από δύο κτιστούς κίονες πάνω στους οποίους στηρίχθηκαν σταυροθόλια. Εξωτερικά ο ναός διαμορφώνεται με ευρείες αντηρίδες και αψιδώματα που δημιουργούν τυφλά τόξα. Ο βόρειος τοίχος κοσμείται με επιβλητικό περιθύρωμα από πωρόλιθο, με αετωματική επίστεψη και ημικίονες, το οποίο κατασκευάστηκε το 1913. Στη βορειοανατολική γωνιά του ναού βρίσκεται κωδωνοστάσιο δύο στάσεων.

Πριν την κατάρρευση της οροφής ο ναός προοριζόταν να μετατραπεί σε τζαμί, γι’ αυτό και οι είσοδοι στη δυτική όψη, η μικρή θύρα στην ανατολική και η νότια είσοδος έχουν τοιχιστεί, ενώ οι τοιχογραφίες τον νότιο τοίχο έχουν ασβεστωθεί. Σώζονται σε κακή κατάσταση η τοιχογραφία των Αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίας ανατολικά της νότιας εισόδου και τοιχογραφίες του Αγίου Μηνά εφίππου και των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου στα δυτικά της νότιας εισόδου. Οι τοιχογραφίες αυτές χρονολογούνται στις αρχές του 18ου αι.

Σήμερα, μετά από εντατικές προσπάθειες του Δήμου Κυθρέας, ο ναός έχει τεθεί σε σχέδιο συντήρησης από την Τεχνική Επιτροπή για την Πολιτιστική Κληρονομιά με επιχορήγηση της Ε.Ε., με εστίαση των επεμβάσεων στη στέγαση και τις αγιογραφίες.

Εκκλησία Αγίας Μαρίνας

Η εκκλησία της Αγίας Μαρίνας κτίστηκε το 1734 σύμφωνα με επιγραφή στη νότια είσοδο του ναού. Ο ναός είναι μονόκλιτος καμαροσκεπής και έχει υποστεί δύο προεκτάσεις το 1780 με την κατασκευή του προστώου στη νότια πλευρά και το 1821, όταν ανεγέρθηκε το κωδωνοστάσιο. Στη δεύτερη αυτή επέκταση προς δυτικά έγινε στέγαση με σταυροθόλιο και τριγωνικά αετώματα.

Ο ναός ήταν κατάγραφος με τοιχογραφίες οι οποίες καλύφθηκαν με ασβεστοκονίαμα. Μετά την τουρκική εισβολή ο ναός λεηλατήθηκε, το εικονοστάσιο (έργο του 1634) αφαιρέθηκε και οι εικόνες μαζί με τον εκκλησιαστικό εξοπλισμό κλάπηκαν. Σήμερα, μετά από πολυετείς δικαστικούς αγώνες, έχουν επαναπατριστεί πέντε εικόνες από το Μόναχο της Γερμανίας, οι οποίες φυλάσσονται στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχ. Μακαρίου Γ΄. Στις ελεύθερες περιοχές σώζονται επίσης ένα αργυρό δισκοπότηρο των μέσων του 19ου αιώνα που φιλοξενείται στο Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο καθώς επίσης πέντε Μηναία (εκκλησιαστικά βιβλία), τα οποία εντοπίστηκαν μετά την εισβολή και φιλοξενούνται στα προσωρινά γραφεία του Δήμου Κυθρέας στη Λευκωσία.

Σήμερα η εκκλησία έχει μετατραπεί σε λέσχη χορού. Ο εσπερινός της Αγίας Μαρίνας τελείται κάθε χρόνο τον Ιούλιο με υποβολή αιτήματος μέσω της ΟΥΝΦΙΚΥΠ και μετά από σχετική έγκριση που παραχωρείται από το κατοχικό καθεστώς.

Εκκλησία Τιμίου Σταυρού

Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού Χρυσίδας βρίσκεται χτισμένη στη νότια άκρη της ομώνυμης ενορίας της Κυθρέας. Είναι αφιερωμένη στον Τίμιο Σταυρό και γιόρταζε κάθε χρόνο στις 14 του Σεπτέμβρη.

Επιγραφή που υπήρχε στη δυτική πλευρά του βόρειου τοίχου αναφέρει ότι ο ναός εγκαινιάστηκε στα 1834 επί αρχιερατείας Παναρέτου (1828-1840). Ο ναός είναι μονόκλιτος καμαροσκεπής, με μεταγενέστερη επέκταση προς τα ανατολικά που στεγάστηκε με σταυροθόλιο. Η αψίδα του Ιερού είναι εξωτερικά τρίπλευρη και εσωτερικά ημικυκλική. Στη βορειοανατολική πλευρά του ναού υπάρχει κωδωνοστάσιο δύο στάσεων του α΄ μισού του 20ού αιώνα, ενώ στη νότια πλευρά υπάρχει προστώο που στηρίζεται σε τέσσερις ορθογώνιους πεσσούς.

Στο εσωτερικό του ναού υπήρχε γυναικωνίτης και ένα προγενέστερο ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο εικονοστάσιο. Στα δεξιά της Ωραίας Πύλης υπήρχε η εικόνα του Τιμίου Σταυρού, που ήταν κατασκευασμένη από ασήμι και είχε μια λεπτή επάλειψη χρυσού χρώματος. Η τύχη της αγνοείται, όπως επίσης όλων των άλλων εικόνων, εκκλησιαστικών σκευών και βιβλίων.

Σήμερα η εκκλησία έχει μετατραπεί σε εργαστήρι χειροτεχνίας.

Πηγές:

Ιωάννης Ηλιάδης, «Οι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί της Κυθρέας και τα κειμήλιά τους» στο: Χοτζάκογλου Χ. & Ηλιαδης Ι. (επιμ.), Κατάλογος Έκθεσης «Κυθρέα, η γη των Χύτρων: Αρχαιότητες, κειμήλια και θησαυροί», Λευκωσία: Δήμος Κυθρέας και Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών 2016, 46-65.

Γιώργος Πετάσης, Η κωμόπολη της Κυθρέας. Ιστορική, αρχαιολογική, πολιτιστική και λαογραφική επισκόπηση, Λευκωσία 1992.